Promieniowanie ultrafioletowe stanowi obecnie jeden z największych zagrożeń dla ludzkiej skóry, które wnikając w głąb, uszkadza komórki oraz struktury zlokalizowane w jej poszczególnych warstwach. Wieloletnia lub długotrwała ekspozycja na działanie promieni UV powoduje szereg niekorzystnych zmian w skórze, poczynając od łagodnych jak fotostarzenie po niebezpieczną fotokancerogenezę.
Promieniowanie ultrafioletowe
Wyróżnia się dwa podstawowe źródła promieniowania UV – naturalne oraz sztuczne. To pierwsze to przede wszystkim słońce oraz gwiazdy. Sztucznym źródłem promieniowania z kolei są min. lampy opalające występujące w salorium, lampy rtęciowe, żarówki halogenowe, ksenonowe czy lampy Wooda.
Zmiany skórne
Ludzka skóra nieustannie poddawana jest działaniu promieni słonecznych, które dociera do powierzchni Ziemi w pełnym zakresie. Ważnym czynnikiem wpływającym na siłę i intensywność oddziaływania UV są min. szerokość geograficzna, wysokość nad poziomem morza, pory roku, dnia, warunki pogodowe, zanieczyszczenia środowiska, a także czas ekspozycji.
Zmiany skórne, które powstają w wyniku negatywnego działania promieniowania UV, można podzielić na cztery podstawowe grupy:
- Grupa 1 – reakcje zdrowej skóry wynikają z działania promieniowania ultrafioletowego – oparzenie słoneczne, przebarwienia skóry, starzenie się skóry, elastoza posłoneczna, rogowacenie słoneczne;
- Grupa 2 – fotodermatozy klasyczne o różnym charakterze – wielopostaciowe osutki świetlne, pokrzywka świetlna, skóra pergaminowa, reakcje fotoalergiczne, porfiria;
- Grupa 3 – genodermatozy z towarzyszącą nadwrażliwością na światło;
- Grupa 4 – dermatozy zaostrzające się, w wyniku działania promieniowania słonecznego (liszaj płaski, toczeń rumieniowaty).
Nowotwory skóry indukowane działaniem promieni UV
Długi czas eksponowania skóry może prowadzić do rozwoju nowotworów, z których najgroźniejszy jest czerniak. Należy podkreślić, że zdecydowania większość nowotworów skóry jest ściśle powiązana z działaniem promieniowania UV. Ponadto prowadzone badania wykazały, że opalanie w solarium przed ukończeniem 30 roku życia zwiększa ryzyko zachorowania na czerniaka nawet o 75%. Dzieje się tak, ponieważ bez względu na jego źródło działa mocno genotoksycznie na DNA komórek prowadząc do jego uszkodzenia oraz wystąpienia mutacji genowych. Powstające w materiale genetycznym fotouszkodzenia mogą następnie przyczyniać się do rozwoju zmian nowotworowych. Takie działanie wykazuje przede wszystkim promieniowanie UVB. Jego energia jest bezpośrednio pochłaniana przez DNA komórek skóry. W związku z tym tego rodzaju promieniowanie wykazuje najmocniejsze działanie genotoksyczne.
Zobacz również: Profilaktyka czerniaka.
Promieniowanie UVA natomiast działa na skórę za pośrednictwem reaktywnych form tlenu, a więc wolnych rodników. Uszkodzenia spowodowane przez wolne rodniki mogą prowadzić również do mutacji genowych i aberracji w zakresie chromosomów, a w efekcie końcowym do nowotworzenia się w zakresie skóry.
Jednym z najważniejszych czynników rozwoju raka skóry są oparzenia skóry związane z jej ekspozycją na działanie promieniowania słonecznego. Ryzyko wystąpienia czerniaka zależy przede wszystkim od kontaktu z promieniowaniem ultrafioletowym w młodości, a przewlekła ekspozycja na działanie słońca w młodości oraz w wieku dorosłym może wpływać na powstanie wielu nowotworów skóry. Formą obrony skóry przed szkodliwym działaniem ultrafioletu jest opalenizna powstająca na skutek zwiększonej produkcji melaniny przez melanocyty. Reakcja ta jest próbą dostosowania się organizmu do czynnika uszkadzającego jakim jest promieniowanie ultrafioletowe. Oznacza to, że opalenizny nie można traktować jako zdrowego kolorytu skóry.
Oprócz zmiany zabarwienia skóry, jedną z głównych funkcji melaniny jest również jej zdolność do odbijania promieniowania słonecznego oraz ochrona przed powstającymi aktywnymi formami tlenu. Innym rodzajem obrony skóry przed wnikaniem szkodliwego promieniowania UV jest m.in. zgrubienie warstwy rogowej naskórka, wydzielanie z potem kwasu urokainowego, który powstaje w warstwie rogowej naskórka.
Nowotwory niemelanocytowe (niebarwnikowe)
Do nowotworów, których rozwój ściśle związany jest negatywnym działaniem promieni słonecznych należą tak zwane niebarwnikowe nowotwory skóry, a najczęściej występującymi jest rak podstawnokomórkowy (BCC, basal cell carcinoma) oraz rak płaskonabłonkowy zwany kolczystokomórkowy (SCC, squamous cell carcinoma). Główną przyczyną tych nowotworów jest przewlekła ekspozycja skóry na działanie promieniowania UV. Zmiany lokalizują się głównie na odsłoniętych częściach ciała: głowie, szyi.
Nowotwory melanocytarne (barwnikowe)
Do grupy tej należy czerniak złośliwy – najbardziej złośliwy nowotwór skóry. Istnieje wiele czynników jego ryzyka, z których jednym z najistotniejszych jest intensywne działanie promieniowania UV naturalnego i sztucznego. Szczególnie ważnym elementem są przebyte w wieku młodzieńczym oparzenia słoneczne, które były wynikiem zbyt intensywnego działania promieni UV.
Wśród innych czynników wyróżnia się stałe drażnienie mechaniczne lub chemiczne, niską ilość barwnika w skórze, dużą liczbę znamion barwnikowych o nietypowym charakterze.
Zwykle czerniak rozwija się w zakresie skóry, ale może również obejmować inne miejsca takie jak błona śluzowa układu pokarmowego, gałka oczna czy mózg. W tym przypadku promieniowanie UV ma znacznie mniejsze znaczenie w procesie karcynogenezy.
Podsumowanie
Znaczna część nowotworów ściśle związana jest z działaniem promieniowania UV. Jest ono bowiem czynnikiem inicjującym proces karcynogenezy, w bezpośredni sposób uszkadzający DNA. W momencie kiedy zawodzą mechanizmy naprawcze oraz mechanizmy eliminacji uszkodzonych komórek, dochodzi do rozwoju nowotworu. Dlatego też bardzo ważna jest prewencja jako ochrona skóry przed szkodliwym działaniem promieniowania UV.
